İtikadi Ekollerin Temel Ayrılık Konuları

 

Bu beş itikadî ekol/fırkanın (Selef-i Sâlihîn, Eş'ariyye, Mâtürîdiyye, Mu'tezile ve Cebriyye) temel anlaşmazlık veya ayrılık konuları özellikle Allah'ın sıfatları, insan fiilleri,  insan iradesi (kader), ve aklın (akıl-vahiy ilişkisi) dindeki yeri gibi merkezi konular etrafında yoğunlaşır. Daha net anlaşılması için bir karşılaştırmalı tablo ile sunalım. Konularındaki temel ayrılıklar özetlemektedir. 

---

İtikadi Ekollerin Temel Ayrılık Konularının Karşılaştırması

Bu tablonun ana odağı, kelam ilminin merkezindeki en çetrefilli üç konudur: Kader/İrade, Adalet/Hüsün-Kubuh ve Allah'ın Sıfatları.

Konu	Cebriyye	Mu'tezile	Selef-i Sâlihîn	Eş'ariyye	Mâtürîdiyye
1. İnsan Fiilleri (Kader ve İrade)	Mutlak Cebir: İnsan pasif bir araçtır. Fiili ne seçer ne de yaratır. Tamamen Allah'ın zorunlu yaratmasıdır.	Mutlak Hürriyet: İnsan kendi fiilini yaratır (hâlık-ı ef'âl). Sorumlu olması için yaratıcı olması gerekir.	İsbât-ı İrade: Kulun cüz-i iradesi vardır, ancak fiili yaratan yalnızca Allah'tır. Keyfiyete girilmez.	Kesb (Kazanım): Fiili yaratan Allah'tır. Kul, yaratılan fiili sadece tercih eder/kazanır (kesb). (Ilımlı Cebir eleştirisi alır.)	Kesb ve Tekvin: Fiili yaratan Allah'tır. Kulun iradesi (tercihi) mahluk değildir ve Allah'ın yaratması için bir sebeptir.
2. İyilik/Kötülük (Hüsün ve Kubuh)	Gerekçesiz İrade: Allah'ın eylemlerinde hikmet/sebep aranmaz. O'nun yaptığı her şey mutlak doğrudur.	Akli Hüsün ve Kubuh: İyi ve kötü, din gelmeden önce bile akıl yoluyla bilinir. Allah'ın Aslah (en uygun olanı) yapması gerekir.	Şer'i Esas: Akıl, nass (ayet/hadis) olmadan hüküm veremez. Teslimiyet esastır.	Şer'i Hüsün ve Kubuh: İyi ve kötü, temelde şeriatın (vahyin) bildirmesiyle bilinir. Akıl sadece algı aracıdır.	Akli ve Şer'i Hüsün ve Kubuh: Akıl, bazı temel şeylerin (zulmün kötülüğü gibi) iyi veya kötü olduğunu bilebilir. Vahiy ise dini hükmü bildirir.
3. Haberî Sıfatlar (El, Yüz, İstiva)	Yorum gereği duymazlar, pasifliği esas alırlar.	Te'vil ve Ta'til: Bu sıfatlar, Allah'a yakışmadığı (teşbih riski) gerekçesiyle reddedilir (Ta'til) veya mecazi olarak yorumlanır (Te'vil).	İsbât ve Bilâ Keyf: Bu sıfatlar lafzî anlamıyla kabul edilir, ancak keyfiyeti (nasılı) bilinmez (Bilâ Keyf). Te'vil kesinlikle reddedilir.	Te'vil: Teşbih (benzetme) riskinden kaçınmak için bu sıfatlar mecazi olarak yorumlanır (Kudret, Nimet, Hükmetme gibi).	Te'vil: Genellikle Eş'arîler gibi te'vil yolunu tercih ederler, ancak teşbih tehlikesini en aza indirme konusunda daha ılımlıdırlar.
4. Marifetullah (Allah'ı Bilmek)	Zorunluluk yoktur.	Aklen Vacip: Vahiy ulaşsın veya ulaşmasın, aklın Allah'ı bilmesi zorunludur ve kişi bundan sorumludur.	Vahyin bildirmesiyle mümkündür.	Şer'an Vacip: Vahiy ulaştığında Allah'ı bilmek farz olur. Vahiy ulaşmayana farz değildir.	Aklen Vacip: Vahiy ulaşsın veya ulaşmasın, aklın Allah'ı bilmesi zorunludur.

---

Ekoller Hakkında Kısa Bilgiler

1. Selef-i Sâlihîn Ekolü

- Öncüleri: İlk üç nesil (Sahabe, Tabiîn, Tebe-i Tabiîn), Ahmed bin Hanbel, İbn Teymiyye.

- Öz: Kelam ilmine (felsefi metotlara) karşı çıkıp, inanç konularında doğrudan Kur'an ve Sünnet'in lafzına (metnine) bağlı kalmayı esas alır. Sıfatlar konusunda Teşbihten kaçınarak İspat (Sıfatı kabul etme) ve Tefvîz (Keyfiyeti Allah'a bırakma) yöntemini kullanır.

2. Mu'tezile Fırkası (Ehl-i Adl ve Tevhid)

- Öncüleri: Vâsıl bin Atâ, Amr bin Ubeyd.

- Öz: Aklı dinde temel bir hüküm kaynağı olarak mutlak öncelikli görür. 
- Temel Prensip: İnsanın mutlak özgürlüğü ve Allah'ın mutlak adaleti üzerinde dururlar. Usûl-i Hamse, beş temel prensipleridir. Allah'ın adil olması için insanı fiillerinin yaratıcısı yapmak gerektiğini savunur. Günümüzde Sünni ana akım içerisinde yer almazlar.
- Ayırıcı Özellik: İnsanın fiillerini kendisinin yarattığını savunarak (Kaderiyye), Allah'ın adil olması için kulun fiillerinden sorumlu olmasının tek yolunun bu olduğunu iddia etmişlerdir.

3. Cebriyye Fırkası

- Öncüleri: Cehm bin Safvan.

- Öz: Mutlak kaderciliği savunur. İnsanların tüm eylemlerinin (seçimlerinin dâhil) tamamen önceden belirlenmiş ve zorunlu olduğunu iddia eder. Bu nedenle insanda ne özgür irade ne de gerçek bir sorumluluk alanı bırakır. Bu Temel Prensip, İnsanın fiillerinde hiçbir seçimi ve gücü olmadığını insan için Kader mutlak bir zorunluluktur. Günümüzde Sünni ana akım içerisinde yer almazlar.
- Ayırıcı Özellik: İnsan, rüzgârda sürüklenen bir yaprak gibi, tüm eylemlerinin tamamen Allah tarafından zorla yaratıldığını ve kendisine isnat edilen eylemlerin sadece mecazi olduğunu savunur.

4. Eş'ariyye Ekolü (Ehl-i Sünnet)

- Kurucu: İmam Ebu'l-Hasan el-Eş'arî (ö. 936).

- Temel Prensip: Kudret ve yaratıcılıkta Tevhid (Allah'ın birliği) ilkesini ön planda tutar. Akıl, nakilden (vahiyden) sonra gelir.
- Öz: Mutezile'ye bir tepki olarak doğmuş, Allah'ın mutlak Kudretini ve yaratıcılığını merkeze almıştır.
- Ayırıcı Özellik: İnsan fiillerinde Kesb (insan sadece tercih eder, Allah yaratır), teorisi ile Mu'tezile'nin insanı fiillerin yaratıcısı yapma fikrini reddederken, Cebriyye'nin insanı tamamen pasifize etme fikrinden uzaklaşmıştır. Onlara göre yaratma sadece Allah'a mahsustur.Hanbelîler hariç Şafiîler ve Malikîler arasında yaygındır.

5. Mâtürîdiyye Ekolü (Ehl-i Sünnet)

- Kurucu: İmam Ebu Mansur el-Mâtüridî (ö. 944).

- Temel Prensip ve Öz: Eş'arîliğe göre akla daha fazla değer verir. Allah'ın mutlak - Hikmetini ve adaletini merkeze alır. İnsan iradesini (cüz'i irade) savunurken, Eş'arîlerin Kesb teorisine göre iradeye daha çok alan tanır. Hanefî mezhebi mensupları arasında yaygındır (Türkiye, Orta Asya).
- Ayırıcı Özellik: İnsan fiillerinde Cüz-i İradenin mahluk (yaratılmış) olmadığı görüşü ile Eş'ari'den ayrılır. Ayrıca akıl yoluyla Allah'ı bilme ve bazı hüsün/kubuh kavramlarını idrak etme zorunluluğunu kabul etmesiyle de Eş'ari'den ayrılır ve Mu'tezile'ye yaklaşır.