Eş'ariyye ve Mâtürîdiyye İttifak ile Ayrıldıkları Konular

 

Eş'ariyye ve Mâtürîdiyye, İslam dünyasının en yaygın iki Sünni kelam (itikad) ekolüdür. Temelde Ehli Sünnet çatısı altında birleşirler ve inanç esaslarının çoğunda mutabıktırlar, ancak bazı metodolojik ve teferruatlı konularda önemli ayrılıklar yaşarlar.

Aşağıda, bu iki ekol hakkında temel bilgiler, birleştikleri ve ayrıldıkları konuları özetlenmiştir.

---

Kelam Ekolleri Hakkında Temel Bilgi

Ekol	Kurucu İmam	Coğrafi Yayılım (Tarihi)	Temel Felsefe
Eş'ariyye	İmam Ebu'l-Hasan el-Eş'arî (ö. 936)	Şam, Hicaz, Mısır, Mağrip (Şafii ve Maliki mezhepleri arasında yaygın)	Nassın (Vahyin) üstünlüğünü ve Allah'ın mutlak Kudretini merkeze alır. Akla Şeriatın (vahyin) rehberliği olmadan güvenilmez.
Mâtürîdiyye	İmam Ebu Mansur el-Mâtüridî (ö. 944)	Maveraünnehir, Türkistan, Anadolu (Hanefi mezhebi arasında yaygın)	Akıl ve Nassın dengesini gözetir. Allah'ın mutlak Hikmetini ve Adaletini merkeze alır.

---

Eş'ariyye ve Mâtürîdiyye'nin Birleştikleri Temel Konular

Her iki ekol de Ehl-i Sünnet ve'l-Cemaat'in temel inançlarını temsil eder ve aşağıdaki ana konularda tam bir görüş birliğine sahiptir:

1- Tevhid ve Zâtî Sıfatlar: Allah'ın birliği, eşsizliği ve ezelî/ebedî oluşu (Vücûd, Kıdem, Bekā, Vahdâniyet, Muhâlefetün li'l-havâdis, Kıyâm bi-nefsihî).

2- Sübûtî Sıfatlar: Allah'ın hayat, ilim, irade, kudret, kelam, semi' (işitme) ve basar (görme) sıfatlarının varlığı ve ezelîliği.

3- Nübüvvet (Peygamberlik): Tüm peygamberlerin hak olduğu, Hz. Muhammed'in (s.a.v.) son peygamber olduğu ve peygamberlerin ismet (günahsızlık) sıfatına sahip olduğu.

4- Ahiret İnancı: Kabir azabı, hesap, sırat, mizan, cennet ve cehennem gibi ahiret hallerinin hak ve gerçek olduğu.

5- Kaza ve Kader: Her şeyin Allah'ın ilmi, iradesi ve yaratması ile gerçekleştiği ilkesi. İnsan fiillerinde cüzi iradenin varlığı ve bu iradenin sorumluluk için esas olduğu.

6- İman ve Amel İlişkisi: İman'ın amel (ibadet) olmadığını, amel eksikliğinin kişiyi dinden çıkarmayacağını (Mutezile'ye muhalefet) kabul ederler.

---

Eş'ariyye ve Mâtürîdiyye'nin Ayrıldıkları Konular

Ayrılıklar genellikle Allah'ın sıfatlarının yorumlanması ve insan fiillerinin niteliği gibi derin kelamî meselelerde görülür.

1. İnsan Fiilleri ve İrade (Kesb)

Eş'ariyye	Mâtürîdiyye
Fiilin Yaratılması: İnsanın cüz'i iradesini kullanarak yaptığı fiili yaratan (hâlık) sadece Allah'tır.	Fiilin Yaratılması: Fiili yaratan (hâlık) sadece Allah'tır. Ancak kulun iradesi (tercihi) mahluk değildir (yaratılmamıştır).
Kesb (Kazanım): Kul, yaratılan fiili sadece "kesb" (kazanır, tercih eder) eder. Kulun iradesi (kudreti), fiilin oluşumunda yaratılma anında Allah'ın kudretiyle eş zamanlıdır.	Tekvin (Yaratma): Mâtüridîler, Allah'ın Tekvin (yaratma) diye ayrı bir sıfatı olduğunu kabul eder (Eş'ariler Tekvin'i Kudret sıfatına dâhil eder).
Özet: Eş'ari'ye göre kul, fiilin yaratıcısı değil, yaratılmış fiilin kazanıcısıdır; bu teori bazen "ılımlı cebir" olarak eleştirilmiştir.	Özet: Mâtüridî'ye göre kulun hür iradesiyle yaptığı tercih, Allah'ın yaratması için bir sebeptir. Bu, iradeye daha çok vurgu yapar.

2. Hüsün ve Kubuh (İyilik ve Kötülük)

Eş'ariyye	Mâtürîdiyye
Şer'i Hüsün ve Kubuh: Bir şeyin iyi (Hüsün) veya kötü (Kubuh) olduğu, temel olarak şeriatın (vahyin) bildirmesiyle bilinir.	Akli ve Şer'i Hüsün ve Kubuh: Akıl, bazı temel şeylerin (zulmün kötülüğü, adaletin iyiliği) iyi ve kötü olduğunu vahiy gelmeden de bilebilir.
Özet: Vahiy olmadan akıl, bir eylemin sevap/günah getireceğini bilemez. Allah'ın emir ve yasakları iyilik ve kötülüğün tek kaynağıdır.	Özet: Vahiy, bir şeyin iyi veya kötü olduğunu gösterir (hükmü verir), ancak akıl da bazı değerleri idrak edebilir.

3. Marifetullah (Allah'ı Bilme)

Eş'ariyye	Mâtürîdiyye
Vahye Bağımlılık: Vahiy ulaşmayan (fetret ehli) kişilere, sadece akıl yoluyla Allah'ı bilmek farz değildir. İnsan, vahiy ile mükellef olur.	Aklın Zorunluluğu: Vahiy ulaşsın veya ulaşmasın, akıl yoluyla Allah'ın varlığını ve birliğini bilmek her insana vaciptir (zorunludur).

4. Tekvin (Yaratma) Sıfatı

- Mâtürîdiyye: Tekvin (yaratma, var etme) sıfatını, Kudret sıfatından ayrı, müstakil bir sıfat olarak kabul eder.

- Eş'ariyye: Tekvin'i müstakil bir sıfat olarak görmez; Kudret sıfatının sonuçları olarak yorumlar.

5. Af ve Azap (Va'd ve Vaîd)

- Eş'ariyye: Allah, büyük günah işleyeni dilerse affedebilir, dilerse cezalandırabilir. Allah'ın kulları affetme vaadi (Va'd) kesin olmakla beraber, cezalandırma tehdidi (Vaîd) zorunlu değildir.

- Mâtürîdiyye: Allah'ın hem vaadi hem de tehdidi (azap sözü) kesindir (Allah sözünden dönmez). Ancak tehdit ettiği azabı uygulamadan önce kulun tövbe etmesi veya şefaati kabul etmesi mümkündür.

Bu iki ekol arasındaki farklılıklar, genellikle yöntem ve yorum farklarından kaynaklanır ve Sünni İslam'ın ana çatısını zedeleyecek mahiyette değildir.