Kādî Beydâvî

 

KÂDÎ BEYDÂVÎ

Hayatı

Tam adı Nâsıruddîn Abdullah b. Ömer el-Beydâvî olan Kâdî Beydâvî, hicrî 6. yüzyılın sonları ile 7. yüzyılın başlarında yaşamış büyük bir müfessir, fakih ve kelâm âlimidir. Doğum tarihi kesin olmamakla birlikte Beydâ (Farsça “Beyza”) şehrinde yetiştiği bilinmektedir. İlmiyle tanınmış bir aileye mensuptur; babası bölgenin kadısıydı ve Beydâvî de genç yaşta ilim tahsiline yönlendirilmiştir.

Döneminin güçlü İran ilim merkezlerinde tefsir, fıkıh, usûl, kelâm, mantık ve Arap dili eğitimleri alıp kısa sürede şöhret kazanmıştır. İlmin başkentleri olan Şîraz, Tebriz ve çevresinde dersler vermiş, daha sonra Şîraz kadılığı görevinde bulunmuştur. Bu sebeple çoğu kaynakta “Kâdî Beydâvî” lakabıyla anılmıştır.

Kâdî Beydâvî, Moğol istilalarının ilim hayatını sarstığı bir dönemde yaşamış, buna rağmen eserleriyle İslam dünyasının dört bir yanında asırlarca temel kaynak olarak okutulmuştur. Hicrî 685 (1286) yılı civarında vefat ettiği kabul edilir.

---

İlmî Kişiliği

Kâdî Beydâvî, özellikle tefsir ve kelâm sahalarındaki derinliğiyle meşhurdur. Müfessirler onun ilmî kişiliğini şu vasıflarla tarif eder:

* “Özet içinde derinlik sahibi”

* “Selef ile halefi en güzel şekilde birleştiren müfessir”

* “Kur’ân’ın ince manalarını nakil ve akılla mezcetme ustası”

Onun en büyük özelliklerinden biri, konuları gereksiz detaylarla uzatmaması, fakat özlü ifadelerinin arkasında çok geniş bir ilmî birikimi barındırmasıdır.

---

Eserleri

1. Envârü’t-Tenzîl ve Esrârü’t-Te’vîl (Beydâvî Tefsiri)

Kâdî Beydâvî’nin en meşhur eseri olup asırlar boyunca medreselerde en temel tefsir kitabı olarak okutulmuştur.
Bu tefsir:

- Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ından seçmeleri alır ama Mu‘tezilî görüşleri tashih eder,
- Rivayet ve dirayet tefsir üslubunu bir araya getirir,
- Dil, belagat, fıkıh, kelâm ve kıraat inceliklerini özlü biçimde sunar.

İslam dünyasında bu tefsire yüzden fazla şerh ve hâşiye yazılmıştır.

2. Minhâcü’l-Vusûl ilâ İlmi’l-Usûl

Usûl-i fıkha dair önemli bir eser olup Şâfiî usûlcülüğünün temel kitaplarından biridir.

3. Tavâlîu’l-Envâr fî Tenkîhi’l-Esrâr

Kelâm ve mantık ilmini özetleyen yüksek seviyeli bir metindir. Osmanlı medreselerinde asırlarca okutulmuştur.

4. Misbâhu’l-Ervâh

Ahlâk, tasavvuf adabı ve nefs terbiyesine dair kısa fakat özlü bir risaledir.

5. Levâmiu’l-Envâr

Akaid, kelâm ve usûl konularını içeren kısa bir eser.

6. Şerhu Kasîdeti’l-Bürde (Bazı isnatlarda)

İmam Bûsîrî’nin meşhur kasidesine yaptığı rivayet edilen şerhler bulunmaktadır.

Eserlerinin bir kısmı kaybolmuş, bir kısmı da kütüphanelerde yazma olarak mevcuttur.

---

Kâdî Beydâvî’den Hikmetli Sözler ve Tespitler

Kâdî Beydâvî’nin sözleri daha çok tefsirindeki inceliklerden derlenmiştir. En bilinen hikmetlerinden bazıları şöyledir:

1. “Kur’ân, aklın ışığıyla okunduğunda kalbin nurunu artırır.”

2. “İlim, dilde çok konuşmak değildir; hakikati yerli yerine koymaktır.”

3. “Nefsini terbiye edemeyen, kavramların en ince ayrıntısını bilse de hikmete eremez.”

4. “Kur’ân’ın bir harfi bile boş yere değildir; her birinin yönelttiği bir hakikat vardır.”

5. “Kişi, kendi ayıbını görmeyi terk ettiği vakit, başkalarının ayıplarıyla meşgul olur.”

6. “İlim, sahibini alçaltıyorsa o ilim değil, cehaletin başka bir türüdür.”

7. “Kelâmın hakikati, insanın iç âleminde doğruluğu, dış âlemde ise tutarlılığı göstermesidir.”

8. “Kur’ân’ın nazmında hem akla hitap eden delil, hem kalbe hitap eden huzur vardır.”

---

Kâdî Beydâvî, İslam ilim tarihinde müfessirlerin önderlerinden, kelâm ve fıkıh âlimlerinin de baş tacı ettiği bir zirvedir. Tefsiri İslam dünyasında yüzlerce yıl ders kitabı olarak okutulmuş; ifadelerindeki sadelik, ilmî derinlik ve imanî hassasiyet onu benzersiz kılmıştır.

Onun bıraktığı miras, ilmî disiplinle manevî hikmeti birleştiren nadir örneklerden biri olarak hâlen değerini korumaktadır.